دلالت اقتضاء، تنبیه و اشاره:

گاهی اسلوب بیان(سیاق)، اشاره به نکاتی دارد؛ که کلام با الفاظش به آن دلالت ندارد. و مفسر گاهی از این نوع بیانات به نکاتی قابل توجه دست پیدا می کند که دانستن آنها می تواند در بالابردن مهارت تفسیری نقش داشته باشد.  

به عنوان مثال:  استفاده ای که تفسیر التحریر و التنویر از نداء در "یا ایها الکافرین" می کند، برداشت از سیاق و اسلوب بیانی است.و نودوا بوصف الکافرین 1. تحقیرا لهم و 2. تأییدا لوجه التبرؤ منهم و 3. إیذانا بأنه لا یخشاهم إذا ناداهم بما یکرهون مما یثیر غضبهم لأن اللّه کفاه إیاهم و عصمه من أذاهم.( التحریر و التنویر، ج‏30، ص: 509)

برای بهتر روشن شدن این نوع دلالت خلاصه ای از کتاب اصول فقه مرحوم مظفر را می توان مطالعه نمود.

أصول الفقه ( مظفر، محمد رضا )، ج‏1، ص: 131

ایشان سه دلالت را به عنوان دلالت سیاقی بیان می کنند. دلالت سیاقیه عبارت است از: مفهومی مفرد یا مرکب که از کلام استفاده می شود ولی در منطوق و  مفهوم قرار ندارد. آن دلالتها عبارتنداز:دلالت اقتضاء، تنبیه، اشاره.

1.      دلالت اقتضا: دلالتی که: الف: مقصود متکلم به حسب عرف ب: صدق کلام، عقلا یا شرعا ویا لغتا یا عادتا متوقف بر همین مقصودی است که سیاق کلام حاکی از آن است و در منطوق نیامده است.

2.      دلالت تنبیه(دلالت ایماء) الف: مثل دلالت اقتضاء مقصود متکلم عرفا هست. ب: ولی تفاوتش با دلالت قبلی در این است که صدق ویا صحت کلام متوقف بر آن نیست. ج: سیاق کلام طوری است که قطع پیدا می شود که این دلالت لازمه کلام است ویا اینکه بعید است که متکلم اراده نکرده باشد.

3.      دلالت اشاره: به خلاف دو دلالت قبل، متکلم قصد نکرده است ولی مدلول به نحو غیر بین ویا بین بمعنی الاعم از منطوق استنباط می شود.

خلاصه متن:" فی دلالةالاقتضاء و التنبیه و الإشارة"

البحث عنها یقع من جهتین الأولى فی مواقع هذه الدلالات الثلاث و أنها من أی أقسام الدلالة و الثانیة فی حجیتها

الجهة الأولى مواقع الدلالات الثلاث‏

قد تقدم أن المفهوم هو مدلول الجملة الترکیبیة اللازمة للمنطوق لزوما بینا بالمعنى الأخص و یقابله المنطوق الذی هو مدلول ذات اللفظ بالدلالة المطابقیة. و لکن یبقى هناک من المدلولات ما لا یدخل فی المفهوم و لا فی المنطوق اصطلاحا

نقولالأنسبأننسمیمثلهذهالدلالةعلىوجهالعمومالدلالةالسیاقیةکماربمایجریهذاالتعبیرفیلسانجملةمنالأساطینلتکونفیمقابلالدلالةالمفهومیةوالمنطوقیة. والمقصودبهاعلىهذاأنسیاقالکلامیدلعلىالمعنىالمفردأوالمرکبأواللفظالمقدروقسموهاإلىالدلالاتالثلاثالمذکورةالاقتضاءوالتنبیهوالإشارةفلنبحثعنهاواحدةواحدة

1 دلالة الاقتضاء

و هی أن تکون الدلالة مقصودة للمتکلم بحسب العرف و یتوقف صدق الکلام أو صحته عقلا أو شرعا أو لغة أو عادة علیها.

1.      مثالها (قوله صلى الله علیه و آله: لا ضرر و لا ضرار فی الإسلام) فإن صدق الکلام یتوقف على تقدیر الأحکام و الآثار الشرعیة لتکون هی المنفیة حقیقة لوجود الضرر و الضرار قطعا عند المسلمین فیکون النفی للضرر باعتبار نفی آثاره الشرعیة و أحکامه و مثله

2.       رفع عن أمتی ما لا یعلمون و ما اضطروا إلیه. مثال آخر (قوله علیه السلام: لا صلاة لمن جاره المسجد إلا فی المسجد) فإن صدق الکلام و صحته تتوقف على تقدیر کلمة کاملة محذوفة لیکون النفی کمال الصلاة لا أصل الصلاة.

3.      مثال ثالث قوله تعالى‏ و سئل القریة فإن صحته عقلا تتوقف على تقدیر لفظ أهل فیکون من باب حذف المضاف أو على تقدیر معنى أهل فیکون من باب المجاز فی الإسناد.

4.      مثال رابع قولهم أعتق عبدک عنی على ألف فإن صحة هذا الکلام شرعا تتوقف على طلب تملیکه أولا له بألف لأنه لا عتق إلا فی ملک فیکون التقدیر ملکنی العبد بألف ثم أعتقه عنی.

**جمیع الدلالات الالتزامیة على المعانی المفردة و جمیع المجازات فی الکلمة أو فی الإسناد ترجع إلى دلالة الاقتضاء.

و الخلاصة أن المناط فی دلالة الاقتضاء شیئان:  الأول أن تکون الدلالة مقصودة و الثانی أن یکون الکلام لا یصدق أو لا یصح بدونها و لا یفرق فیها بین أن یکون لفظا مضمرا أو معنى مرادا حقیقیا أو مجازیا